bencede
New member
Milliyet müellifi Bilgay Duman bugünkü “Şii jeopolitiği dönüşüyor mu?” başıklı yazısında Şiilik deninde çabucak her insanın aklına İran’ın geldiğini lakin Şiiliğin klâsik merkezi Irak’taki Necef ve Kerbela vilayetleri olduğunu söylemiş oldu.
Bilgay Duman, “Zira Şiiliğin ortaya çıktığı Kufe kentinin yanı sıra Hz. Ali ve Hz. Hüseyin’in türbeleri de bu vilayetlerde” tabirlerini kullandı.
Bilgay Duman şunları kaydetti:
Son devirde Birleşik Arap Emirlikleri’ne (BAE) yönelik Şii yapılarca üstlenilen akınlar, Ortadoğu’nun ana gündem hususu haline geldi. BAE’de sanayi bölgesine yapılan saldırıyı kendini Ensarullah olarak tabir eden Yemenli Şii küme Husiler üstlenirken, bir ötekini de İran’a yakınlığı olan ve Irak’taki Şii milis kümesi Ketaib Hizbullah’a bağlı olduğu söylenilen Awliyat al-Waad el-Haq isimli gölge/hayalet bir yapı üstlendi. Kelam konusu akınlar da, Ortadoğu Şii siyasetini bir daha tartışmaya açtı.
Bu noktada sorulması gereken sorular var. İran bu sürecin neresinde? Şii kümeler içinde bir daha konsolidasyon mu yoksa bir ayrışma mı var? Şii kümeler içindeki iç dinamikler Ortadoğu’daki olağanlaşma sürecini nasıl tesirler ya da etkileyebilir mi? Irak, Suriye, Yemen krizleri dönüşür mü?
Şiiliği, Müslüman bir mezhep olarak, genel itibariyle Hz. Muhammed’in vefatından daha sonra devlet idaresinin Hz. Ali’ye ve onun soyundan gelenlere ilişkin olduğu niyeti etrafında birleşen kümelerin inanışı diye tabir etmek mümkün. Şiilik deyince çabucak her insanın aklına İran geliyor. Lakin Şiiliğin klasik merkezi Irak’taki Necef ve Kerbela vilayetleri. Çünkü Şiiliğin ortaya çıktığı Kufe kentinin yanı sıra Hz. Ali ve Hz. Hüseyin’in türbeleri de bu vilayetlerde.
İÇ AYRIŞMALAR
Öte yandan Şiiliğin kendi ortasında de ayrışmalar var. Günümüzde Şiilik içerisinde İsn-aşerîyye (On İki İmamcılar ya da Caferiler), Zeydîyye, İsmâilîyye olmak üzere üç ana akım bulunuyor. Bunun haricinde kimi çok Şii akımları da mevcut ve bunlara Gulat-u Şia deniyor. Bu kümenin temsilcileri, Ehli Beyt’in haricindeki diğer şahıslara ilahlık atfediyor.
Şiilerin büyük çoğunluğunun Caferi yani On İki İmamcılar olduğu biliniyor. Hem İran tıpkı vakitte Irak’taki Şiiler on iki imamcı. On İki imamcılar diye nitelendirilmesinin niçini, Şiilik’te kaybolduğu, Müslümanlığı kurtarmak ve dünyada adaleti sağlamak için geri döneceğine inanılan 12. İmam Mehdi’den daha sonra öteki imamın olmamasına dayanıyor. Caferiler denilmesi de, Şiiliğin, 6. imam olarak kabul edilen Cafer es-Sadık devrinde sistematikleştirilmesinden kaynaklanıyor. İsmailiyye akımı da, Cafer es-Sadık’tan daha sonra imametin oğlu Musa Kazım yerine başka oğlu İsmail’e geçmesi gerektiğine inananların oluşturduğu bir inanış. Zeydiyye de Hz. Hüseyin torunu Zeyd’in kanılarını benimseyen ve imamet inancını temel alan akım. Zeydiyye, Sünniliğe en yakın Şii inanış olarak biliniyor ve sıklıkla bugünkü Yemen toprakları içerisindeki Şiiler tarafınca benimseniyor.
KUM VE NECEF ÇEKİŞMESİ
Öteki yandan 1979’daki İran İslam ihtilali daha sonrası Caferiler içinde da ayrışma var. Çünkü Ayetullah Humeyni’nin Şii siyasal İslam anlayışını ortaya koyduğu ve din adamını devlet idaresinin yanı sıra siyasetin en üst önderi haline getiren “Velayet-i Fakih”i savunanlar ile klasik Şiiliğin savunucuları içinde da ayrışma mevcut. Bu noktada Şii öğretisinin iki eğitim havzası olan İran’daki Kum ve Irak’taki Necef içinde da bir çekişme olduğunu söylemek mümkün.
Necef havzası daha klasik Şiilik anlayışını savunup, din adamının siyaset ve devlet idaresine karışmasını istemiyor. Temelinde de Şiiliğin peygamberler ve imamlara atfettiği “masum” ve “adil hükümdar” anlayışı var. Caferilere bakılırsa adil bir tertip kuracak kişi “masum” olmalı ve zuhurda olan on ikinci imam Mehdi’nin haricinde “masum” yok. Bu niçinle de din adamının devlet ve siyasete taraf vermesine karşı çıkılıyor. Bugün Ortadoğu’da Şiiler içinde yaşanan farklılıkların temel dinamiklerinde bölgesel ve lokal evvelar tesirli olsa da, Şiiliğin temel inanışları içindeki farklılıkların rol oynadığını söylemek mümkün.
BÖLGESEL DİNAMİKLER
2020 yazında İsrail ve BAE içinde imzalanan İbrahim Mutabakatları ile başlayan süreçte, Ortadoğu’da hengameli olan, çekişme yaşayan ülkeler içindeki ilgilerde yumuşama var.
BAE, İsrail, İran, Türkiye ve Katar’la münasebetlerde yumuşamaya giderken, Suudi Arabistan da Irak ve İran’la yeni bir diyalog içerisinde. Ayrıyeten ABD ve İran içinde da nükleer müzakereler bir daha başladı. Fakat BAE’deki son saldılar, Ortadoğu’daki olağanlaşma sürecini baltalıyor. Çünkü atakları üstüne alan kümelerin İran’la ilişkisi dikkat cazip. Hem Husiler birebir vakitte Ketaib Hizbullah, Asaib Ehlil Hak, Bedir Örgütü, Hareket en-Nucebba üzere Irak’ta tesirli Şii milis kümelerinin İran’la ilgisi bir sır değil.
Bu noktada BAE ile olağanlaşma gayretindeki İran bir çelişki ortasında. Kelam konusu kümelerin yaptıkları ataklardan İran’ın haberdar olmaması düşük bir ihtimal. Gerçekten BAE’ye yapılan birinci hücumun, Husi önderlerden Muhammed Abdulselam’ın İran’ı ziyareti sırasında gerçekleşmiş olması dikkat alımlı. İran bu usul ataklarla olağanlaşma görüşmelerinde kozlarını yükselterek pazarlık aracı haline getiriyor olabilir. Ayrıyeten Yemen’deki siyasi süreçte ABD Lideri Joe Biden’ın Husileri terör örgütleri listesinden çıkarması ve Yemen’deki krize tahlil için bu kümenin da dahil olduğu diplomatik süreç başlatması da İran’ın Husiler üstündeki baskısını artırmış olabilir.
Olağan öbür bir ihtimal daha gözden kaçmamalı. İran, bu kümeleri eskisi kadar faal kullanmıyor, denetim edemiyor olabilir. İran İhtilal Muhafızları Kudüs Gücü Kumandanı İsmail Kaani’nin, tekraren Irak’a gitmesine hükümet kurmak için Şii kümeler içinde uzlaşı sağlayamaması, buna rağmen Lübnan Hizbullahı’nın önderi Hasan Nasrallah’ın Irak’taki Şii kümeler içinde arabulucu olabileceğini açıklaması dikkat cazibeli. Her ne kadar Lübnan Hizbullahı İran’la sıkı münasebette olsa da, “İran’ın başaramadığını ben yaparım” üslubu bir bildiri vermesi değerli. Bu noktada Irak, Yemen ve Suriye’deki krizlerin kilit noktası olan Şii kümelerin lokal motivasyonlarını önceleyerek, lokal ve hatta bölgesel bir güç olarak kendilerini konumlandırması, İran’ı yalnızlaştırabileceği üzere Şii kümelerin İran’dan bağımsız durum alarak krizlerin tahlilinde kolaylaştırıcı rol oynaması mümkün olabilir.
Bilgay Duman, “Zira Şiiliğin ortaya çıktığı Kufe kentinin yanı sıra Hz. Ali ve Hz. Hüseyin’in türbeleri de bu vilayetlerde” tabirlerini kullandı.
Bilgay Duman şunları kaydetti:
Son devirde Birleşik Arap Emirlikleri’ne (BAE) yönelik Şii yapılarca üstlenilen akınlar, Ortadoğu’nun ana gündem hususu haline geldi. BAE’de sanayi bölgesine yapılan saldırıyı kendini Ensarullah olarak tabir eden Yemenli Şii küme Husiler üstlenirken, bir ötekini de İran’a yakınlığı olan ve Irak’taki Şii milis kümesi Ketaib Hizbullah’a bağlı olduğu söylenilen Awliyat al-Waad el-Haq isimli gölge/hayalet bir yapı üstlendi. Kelam konusu akınlar da, Ortadoğu Şii siyasetini bir daha tartışmaya açtı.
Bu noktada sorulması gereken sorular var. İran bu sürecin neresinde? Şii kümeler içinde bir daha konsolidasyon mu yoksa bir ayrışma mı var? Şii kümeler içindeki iç dinamikler Ortadoğu’daki olağanlaşma sürecini nasıl tesirler ya da etkileyebilir mi? Irak, Suriye, Yemen krizleri dönüşür mü?
Şiiliği, Müslüman bir mezhep olarak, genel itibariyle Hz. Muhammed’in vefatından daha sonra devlet idaresinin Hz. Ali’ye ve onun soyundan gelenlere ilişkin olduğu niyeti etrafında birleşen kümelerin inanışı diye tabir etmek mümkün. Şiilik deyince çabucak her insanın aklına İran geliyor. Lakin Şiiliğin klasik merkezi Irak’taki Necef ve Kerbela vilayetleri. Çünkü Şiiliğin ortaya çıktığı Kufe kentinin yanı sıra Hz. Ali ve Hz. Hüseyin’in türbeleri de bu vilayetlerde.
İÇ AYRIŞMALAR
Öte yandan Şiiliğin kendi ortasında de ayrışmalar var. Günümüzde Şiilik içerisinde İsn-aşerîyye (On İki İmamcılar ya da Caferiler), Zeydîyye, İsmâilîyye olmak üzere üç ana akım bulunuyor. Bunun haricinde kimi çok Şii akımları da mevcut ve bunlara Gulat-u Şia deniyor. Bu kümenin temsilcileri, Ehli Beyt’in haricindeki diğer şahıslara ilahlık atfediyor.
Şiilerin büyük çoğunluğunun Caferi yani On İki İmamcılar olduğu biliniyor. Hem İran tıpkı vakitte Irak’taki Şiiler on iki imamcı. On İki imamcılar diye nitelendirilmesinin niçini, Şiilik’te kaybolduğu, Müslümanlığı kurtarmak ve dünyada adaleti sağlamak için geri döneceğine inanılan 12. İmam Mehdi’den daha sonra öteki imamın olmamasına dayanıyor. Caferiler denilmesi de, Şiiliğin, 6. imam olarak kabul edilen Cafer es-Sadık devrinde sistematikleştirilmesinden kaynaklanıyor. İsmailiyye akımı da, Cafer es-Sadık’tan daha sonra imametin oğlu Musa Kazım yerine başka oğlu İsmail’e geçmesi gerektiğine inananların oluşturduğu bir inanış. Zeydiyye de Hz. Hüseyin torunu Zeyd’in kanılarını benimseyen ve imamet inancını temel alan akım. Zeydiyye, Sünniliğe en yakın Şii inanış olarak biliniyor ve sıklıkla bugünkü Yemen toprakları içerisindeki Şiiler tarafınca benimseniyor.
KUM VE NECEF ÇEKİŞMESİ
Öteki yandan 1979’daki İran İslam ihtilali daha sonrası Caferiler içinde da ayrışma var. Çünkü Ayetullah Humeyni’nin Şii siyasal İslam anlayışını ortaya koyduğu ve din adamını devlet idaresinin yanı sıra siyasetin en üst önderi haline getiren “Velayet-i Fakih”i savunanlar ile klasik Şiiliğin savunucuları içinde da ayrışma mevcut. Bu noktada Şii öğretisinin iki eğitim havzası olan İran’daki Kum ve Irak’taki Necef içinde da bir çekişme olduğunu söylemek mümkün.
Necef havzası daha klasik Şiilik anlayışını savunup, din adamının siyaset ve devlet idaresine karışmasını istemiyor. Temelinde de Şiiliğin peygamberler ve imamlara atfettiği “masum” ve “adil hükümdar” anlayışı var. Caferilere bakılırsa adil bir tertip kuracak kişi “masum” olmalı ve zuhurda olan on ikinci imam Mehdi’nin haricinde “masum” yok. Bu niçinle de din adamının devlet ve siyasete taraf vermesine karşı çıkılıyor. Bugün Ortadoğu’da Şiiler içinde yaşanan farklılıkların temel dinamiklerinde bölgesel ve lokal evvelar tesirli olsa da, Şiiliğin temel inanışları içindeki farklılıkların rol oynadığını söylemek mümkün.
BÖLGESEL DİNAMİKLER
2020 yazında İsrail ve BAE içinde imzalanan İbrahim Mutabakatları ile başlayan süreçte, Ortadoğu’da hengameli olan, çekişme yaşayan ülkeler içindeki ilgilerde yumuşama var.
BAE, İsrail, İran, Türkiye ve Katar’la münasebetlerde yumuşamaya giderken, Suudi Arabistan da Irak ve İran’la yeni bir diyalog içerisinde. Ayrıyeten ABD ve İran içinde da nükleer müzakereler bir daha başladı. Fakat BAE’deki son saldılar, Ortadoğu’daki olağanlaşma sürecini baltalıyor. Çünkü atakları üstüne alan kümelerin İran’la ilişkisi dikkat cazip. Hem Husiler birebir vakitte Ketaib Hizbullah, Asaib Ehlil Hak, Bedir Örgütü, Hareket en-Nucebba üzere Irak’ta tesirli Şii milis kümelerinin İran’la ilgisi bir sır değil.
Bu noktada BAE ile olağanlaşma gayretindeki İran bir çelişki ortasında. Kelam konusu kümelerin yaptıkları ataklardan İran’ın haberdar olmaması düşük bir ihtimal. Gerçekten BAE’ye yapılan birinci hücumun, Husi önderlerden Muhammed Abdulselam’ın İran’ı ziyareti sırasında gerçekleşmiş olması dikkat alımlı. İran bu usul ataklarla olağanlaşma görüşmelerinde kozlarını yükselterek pazarlık aracı haline getiriyor olabilir. Ayrıyeten Yemen’deki siyasi süreçte ABD Lideri Joe Biden’ın Husileri terör örgütleri listesinden çıkarması ve Yemen’deki krize tahlil için bu kümenin da dahil olduğu diplomatik süreç başlatması da İran’ın Husiler üstündeki baskısını artırmış olabilir.
Olağan öbür bir ihtimal daha gözden kaçmamalı. İran, bu kümeleri eskisi kadar faal kullanmıyor, denetim edemiyor olabilir. İran İhtilal Muhafızları Kudüs Gücü Kumandanı İsmail Kaani’nin, tekraren Irak’a gitmesine hükümet kurmak için Şii kümeler içinde uzlaşı sağlayamaması, buna rağmen Lübnan Hizbullahı’nın önderi Hasan Nasrallah’ın Irak’taki Şii kümeler içinde arabulucu olabileceğini açıklaması dikkat cazibeli. Her ne kadar Lübnan Hizbullahı İran’la sıkı münasebette olsa da, “İran’ın başaramadığını ben yaparım” üslubu bir bildiri vermesi değerli. Bu noktada Irak, Yemen ve Suriye’deki krizlerin kilit noktası olan Şii kümelerin lokal motivasyonlarını önceleyerek, lokal ve hatta bölgesel bir güç olarak kendilerini konumlandırması, İran’ı yalnızlaştırabileceği üzere Şii kümelerin İran’dan bağımsız durum alarak krizlerin tahlilinde kolaylaştırıcı rol oynaması mümkün olabilir.